Dziecko z zaburzeniami przetwarzania słuchowego

Narząd słuchu jest jednym z ważniejszych zmysłów człowieka umożliwiającym mu pełen rozwój emocjonalny, społeczny i poznawczy. Jego prawidłowe funkcjonowanie jest istotne w każdym wieku a jakiekolwiek zaburzenia wywierają negatywny wpływ na wszystkie sfery  aktywności. Słuch zapewnia stały dopływ bodźców, których nie można świadomie wyłączyć: mimo zatkania uszu człowiek nadal coś słyszy. Warto wspomnieć o dwóch procesach – słyszeniu i słuchaniu. Słyszenie ma charakter mimowolny i jest zależne od stanu słuchu fizjologicznego, czyli jest to po prostu odbiór dźwięku przez ucho np. muzyki z radia, odgłosów rozmowy z drugiego pokoju. Słuchanie to proces zależny od człowieka, wymagający koncentracji na dźwięku, interesowania się nim, wsłuchiwania się i świadomym jego odbiorze.  Odbiór i przetwarzane docierających z zewnątrz komunikatów to przetwarzanie słuchowe (z ang. Auditory Processing Disorder - APD) odbywające się w mózgu (jego ośrodkowej części). Możemy powiedzieć, że ucho to droga do mózgu – dostarcza mnóstwa wrażeń dźwiękowych, które w jego wewnętrznych strukturach ulegają zamianie na impulsy nerwowe odbierane, przetwarzane i interpretowane  w korze mózgowej. Prawidłowe słyszenie i przetwarzanie na poziomie centralnym jest warunkiem prawidłowego rozwoju mowy a także innych funkcji poznawczych.
Mogą zaistnieć sytuacje, że posiadając prawidłowy słuch fizjologiczny nieprawidłowo odbieramy i interpretujemy bodźce słuchowe. Ponieważ deficyty w zakresie opracowania informacji akustycznej występują na wyższych piętrach układu nerwowego mamy do czynienia z centralnymi zaburzeniami przetwarzania słuchowego (CAPD Central Auditory Processing Disorder). Wystarczy niedojrzałość lub zaburzenie jednej z wyższych (ośrodkowych) funkcji słuchowych, by spowodować nieprawidłowości w przetwarzaniu słuchowym. Ośrodkowe procesy przetwarzania słuchowego odpowiedzialne są za:
- lokalizację i lateralizację dźwięków (skąd dochodzi do nas dźwięk);
- rozpoznawanie i rozróżnianie cech dźwięków ( polegające na odbieraniu różnic i podobieństw pomiędzy dźwiękami np. /sz/ – /s/, /t/ - /d/ , lub jaki słyszymy dźwięk, czy też odróżniamy dźwięki np. dzwonek telefonu od dzwonka do drzwi);
- aspekty czasowe słyszenia (długość dźwięków, wysokość dźwięków, kolejność występowania);
- umiejętność rozumienia mowy zniekształconej;
- odbiór sygnału przy występowaniu innych, konkurencyjnych bądź zagłuszających bodźców akustycznych (hałas, pogłos).
Centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego CAPD charakteryzują się nieprawidłowościami w przetwarzaniu słuchowym na poziomie neuronalnym, nie wynikają z zaburzeń funkcji poznawczych i językowych i występują pomimo prawidłowej czułości słuchu oraz budowy aparatu słuchu (wg. ASHA – Amerykańskiego Towarzystwa Rozwoju Mowy i Języka). Zaburzenia mogą  występować w każdym wieku, ale nabierają szczególnego znaczenia u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, ponieważ  wówczas gwałtownie rosną wymagania stawiane zmysłowi słuchu. Stanowią częstą przyczynę niepowodzeń w nauce szkolnej w zakresie specyficznych problemów z czytaniem, pisaniem, nauką matematyki, nadpobudliwością psychoruchową czy zaburzeniami koncentracji.
Do najważniejszych przyczyn zaburzeń przetwarzania słuchowego należą:
- wcześniactwo (32 – 34 tydzień);
- powikłania okołoporodowe (długi poród, nieprawidłowe ułożenie, niedotlenienie);
- urazy głowy, nowotwory, niedokrwienia;
- częste, zwłaszcza bezobjawowe, zapalenia ucha środkowego;
- częste sączkowanie uszu (drenaż, perforacje);
- deprywacja słuchowa (na skutek niewielkich niedosłuchów, późnego lub niewłaściwego protezowania ubytków słuchu aparatem słuchowym);
- ograniczenie czasu spędzanego na bezpośrednich rozmowach dzieci z rodzicami i rówieśnikami (które to rozmowy doskonalą umiejętność utrzymania uwagi na dłuższych wypowiedziach, zrozumienia treści, adekwatnej reakcji i odpowiedzi na komunikat, odczytywania ładunku emocjonalnego wypowiedzi);
- nadmierna stymulacja bodźcami wzrokowymi i słuchowymi ( internet, telewizja, gry komputerowe) – zmieniają wzorce percepcji i analizy informacji – słabną możliwości filtrowania i selekcji informacji w konsekwencji prowadząc do zaburzeń koncentracji uwagi. 
Zespół objawów jaki towarzyszy zaburzeniom przetwarzania słuchowego występuje również u dzieci z dysleksją rozwojową (szczególnie o typie słuchowo - językowym), specyficznymi trudnościami w nauce, specyficznymi zaburzeniami mowy i języka (SLI), zaburzeniami uwagi bez nadreaktywności (ADD) lub zaburzeniami uwagi z nadreaktywnoącią (ADHD). Objawy CAPD można zaobserwować w wielu obszarach funkcjonowania dziecka i mogą być związane z: 
- nabywaniem kompetencji językowych: opóźniony rozwój mowy, trudności z lokalizacją dźwięku, problemy ze zrozumieniem dłuższych poleceń i pytań, (szczególnie zniekształconych przez hałas, złą akustykę), zaburzenia prozodii mowy (mowa zbyt głośna, szybka lub wolna, cicha, brak płynność wypowiedzi);
- bezpośrednią percepcją słuchową: nadwrażliwość słuchowa, zmęczenie po przebywaniu w niekorzystnym akustycznie środowisku, słaba pamięć słuchowa, zwracanie uwagi na nieistotne bodźce słuchowe, mylenie podobnie brzmiących słów/głosek, trudności z czytaniem i pisaniem;
- psychosomatyką i zachowaniem dziecka: skarżenie się na częsty  ból głowy i zmęczenie, potrzeba snu po szkole, nadruchliwość lub agresywność lub nadmierna wrażliwość połączona z płaczliwością, problemy z zapamiętaniem czynności do wykonania, słaba organizacja pracy, kłopoty z koncentracją, niska samoocena, lęk towarzyszącym czynnościom wykonywanym publicznie, np. odpowiedź ustna przed klasą;
- (ogólnie) z nauką: zaburzona koncentracja, tracenie wątku wypowiedzi, trudności ze zrozumieniem ustnych przekazów, wykonaniem samodzielnie notatek, problemy z muzyką, nauką języków obcych, pismo o charakterze dysgraficznym.
Centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego mogą mieć różny przebieg, a problemy objawić się całym wachlarzem trudności – od bardzo subtelnych po znacznie utrudniające przebieg nauki, do niepełnosprawności słuchowej włącznie. Pełnej, kompleksowej i wielospecjalistycznej diagnozy zaburzeń powinien dokonać zespół specjalistów kierowany przez poradnię psychologiczno – pedagogiczną. Diagnostyka opiera się na behawioralnych testach psychoakustycznych, które pozwalają na ocenę wyższych funkcji słuchowych i zaczyna się od wykluczenia przez audiologa obwodowego uszkodzenia słuchu typy przewodzeniowego lub nerwowo – czuciowego. Do pełnej diagnozy potrzebna jest opinia logopedy (ocenia możliwości dziecka dotyczące mowy biernej i czynnej), psychologa (ocenia rozwój umysłowy, zdolności poznawcze, funkcjonowanie emocjonalne), pedagoga (dostarcza informacji na temat funkcjonowania słuchowego i umiejętności szkolnych, zachowania dziecka podczas pracy samodzielnej jak i grupowej). Osobami ważnymi dla procesu diagnostycznego są rodzice (dostarczający informacji o rozwoju psychoruchowym dziecka we wczesnym dzieciństwie, stanie zdrowia, zachowaniach słuchowych w domu) i nauczyciele dziecka ( poinformują nas o funkcjonowaniu dziecka w szkole).
Umiejętności związane z przetwarzaniem słuchowym rozwijają się stopniowo z wiekiem, a dzieci z zaburzeniami tego procesu potrzebują pomocy w przezwyciężaniu trudności i wypracowaniu strategii radzenia sobie z nimi. Z zaburzeń przetwarzania nie wyrasta się z wiekiem samoistnie. Możliwości terapii osób z CAPD i sposobów stymulowania wyższych funkcji słuchowych jest wiele. Oto kilka z nich:
- Metoda Tomatisa – przeznaczona dla dzieci i dorosłych, polega na usprawnianiu funkcji słuchowych poprzez podawanie przez specjalne słuchawki indywidualnie dobranego materiału dźwiękowego. Stymulacja tą metodą zakłada między innymi trwałą poprawę artykulacji, złagodzenie objawów dysleksji oraz polepszenie jakości głosu;
- Indywidualna Stymulacja Słuchu K. Johansena IAS – pomaga dzieciom (od 3 r. ż.), młodzieży i dorosłym, specjalnie i indywidualnie dobrany program (muzyka instrumentalna) obejmuje 5 – 6 płyt CD i jest zwykle realizowany ok. 12 miesięcy. Zakłada poprawę funkcjonowania w zakresie m.in. komunikacji, artykulacji, czytania, utrzymania uwagi i koncentracji na wypowiedziach, przetwarzania bodźców słuchowych;
- Metoda Warnkego – przeznaczona dla dzieci i dorosłych, zakłada stymulację zmysłu słuchu, wzroku i motoryki osoby ćwiczącej. Zakłada efektywność w zakresie m.in. selektywności percepcji, zdolności zapamiętywania krótkotrwałego, słyszenia kierunkowego, różnicowania tonów;
- SPPS – Stymulacja Polimodalnej Percepcji Sensorycznej – wielozmysłowe oddziaływanie wykorzystujące zmysł słuchu, wzroku i dotyku, odbywające się w gabinecie lub domu pacjenta, materiał dźwiękowy zawierający fazę bierną i aktywną, wzbogacony jest o moduł psychologiczny mogący wpływać na problemy związane z zachowaniem, które mogą być wtórnym efektem zaburzeń przetwarzania słuchowego;
- Aktywny Trening Słuchowy Neuroflow – interaktywny trening usprawniający funkcje słuchowe, przeznaczony dla pacjentów od 4 r. ż. Trening podzielony jest na dwa etapy, poprzedzony jest diagnozą, która umożliwia dostosowanie terapii do potrzeb pacjenta, jego możliwości i poziomu rozwojowego;
- GoBrain – zabawa z dźwiękami – program zalecany do pracy z dzieckiem w wieku 5 – 12 lat, wykorzystywany jako wsparcie w terapii logopedycznej, trwający od 3 do 8 tygodni, odbywa się w słuchawkach nausznych i dostosowuje poziom trudności do możliwości pacjenta;
- System wspomagający FM – technologia wzmocnienia słyszenia wykorzystująca fale radiowe lub pętle indukcyjne, składa się z niewielkiego aparatu umieszczanego w uchu  oraz nadajnika z mikrofonem dla rozmówcy. Dźwięki mowy są podawane bezpośrednio do ucha, a wszelkie dźwięki zakłócające jak na przykład szumy i trzaski zostają wyciszone. System pomaga utrzymywać na dłużej koncentrację słuchową i minimalizuje rozpraszanie się osoby lub skupianie uwagi na dźwiękach nieistotnych. Aktualnie na rynku znajduje się dodatkowy asortyment do systemu FM aby pomoc pacjentom była pełniejsza. 
Istotnymi formami pomocy dziecku z zaburzeniami przetwarzania słuchowego, oprócz wymienionych wyżej treningów słuchowych opartych na plastyczności mózgu i systemów FM, są:
zmiana środowiska akustycznego w szkole: wyciszenie klas, likwidacja pogłosu, usunięcie sprzętów emitujących dźwięki, stworzenie warunków sprzyjających słuchaniu, edukowanie nauczycieli;
- terapia logopedyczna stymulująca określone funkcje słuchowe;
- terapia psychologiczna i pedagogiczna ucząca korzystania ze strategii kompensujących deficyty słuchowe.
Terapia słuchowa wymaga regularności, intensywności, systematycznej pracy również w warunkach domowych, i w przypadku dzieci, konieczna jest odpowiednia współpraca z rodzicami.

Opracowała: Anna Graczyk – logopeda

Literatura:
Majak J., Trudności diagnostyczne w zaburzeniach przetwarzania słuchowego u dzieci, Otorynolaryngologia 2013, 12(4), s. 161–168.
Senderski A., Rozpoznawanie i postępowanie w zaburzeniach przetwarzania słuchowego u dzieci, Otorynolaryngologia 2014 13(2), s. 77–81.
Skoczylas A., Cieśla K., Kurkowski Z. M, Czajka N., Skarżyński H., Diagnoza i terapia osób z centralnymi zaburzeniami przetwarzania słuchowego w Polsce, Nowa Audiofonologia 2012, 1(3), s. 51–55. 

Materiały szkoleniowe z kursów:
Głębocka–Czarniecka M., Skuteczna diagnoza i terapia (C)APD zaburzeń przetwarzania słuchowego, Uczeń z afazją i zaburzeniami słuchu centralnego.
Senderski A. Kompleksowa diagnoza słuchu dziecka.

Źródła internetowe: neuroflow.pl, gobrain.pl