Profilaktyka logopedyczna"

Każde dziecko to osobna książka. Wszystkie rozdziały tej książki u każdego dziecka są inne. Inaczej przebiega okres ciąży, porodu, rozwój do 3 r.ż., potem do 7 r.ż., dorastanie. Te "rozdziały" to najważniejsze etapy w życiu dzieci. Mimo różnic indywidualnych można jednak wyznaczyć pewne wspólne elementy, można wskazać na prawidłowości i nieprawidłowości w rozwoju dzieci. Trzeba też pamiętać, że organizm ludzki jest całością i ważne żeby wszystkie elementy tej całości rozwijały się harmonijnie, zarówno sfera fizyczna jak i psychiczna. Wtedy również rozwój mowy będzie następował prawidłowo. Mowa jest najwspanialszym osiągnięciem człowieka. Żadne inne stworzenie na ziemi nie potrafi się nią posługiwać. Mowa służy przede wszystkim do komunikacji, do porozumiewania się, można też dzięki niej opisywać świat, określać swoje uczucia.
Mowa kształtuje się już w okresie płodowym. Zaczynają wówczas po-wstawać i funkcjonować wszystkie narządy potrzebne do jej rozwoju. Rozwija się mózg, płuca, układ stomatognatyczny, czyli podniebienie, wargi, język, łuki zębowe, dziąsła. Już w okresie płodowym zaczyna funkcjonować aparat słuchowy, element niezbędny w rozwoju mowy.
Udowodniono, że dzieci w łonie matki ssą kciuk, zatem ćwiczą aparat artykulacyjny - wargi i język.
Należy stworzyć matce jak najlepsze warunki w okresie ciąży, aby płód mógł się prawidłowo rozwijać. Wszelkie nieprawidłowości występujące w tym okresie, a więc trudne warunki życia matki, niedożywienie, stres, choroba
zakaźna /różyczka, ospa, grypa, odra /; choroby gruczołów dokrewnych /cukrzyca, niedoczynność lub nadczynność tarczycy /; silne leki, które matka bierze w okresie ciąży; używki /papierosy, alkohol, narkotyki /, mogą mieć niekorzystny wpływ na rozwój płodu.
Ważny jest też okres porodu. Groźny dla dziecka może być poród przedłużający się, kleszczowy, ciąża przenoszona. Może wtedy nastąpić niedotlenienie mózgu. Czasami od sprawności położnika zależy dalszy rozwój dziecka. Mówi się, że najlepszy jest poród naturalny, ponieważ przy okazji jest to doskonały masaż dla mózgu, uwrażliwienie jego komórek.
Po narodzinach dziecka główna uwaga skupia się na zapewnieniu mu potrzeb biologicznych - jedzenie, spanie, kąpiel. Ale te wszystkie zabiegi mają również wpływ na rozwój sfery psychicznej. Noworodek musi dużo spać w przewietrzonym pomieszczeniu, powinien być wyprowadzany na spacer, powinien mieć sucho i być nakarmiony. Jedzenie, spanie, oddychanie, to wszystko funkcje biologiczne. Ale od ich prawidłowego przebiegu w znacznym stopniu zależy rozwój mowy. Sprawny aparat oddechowy jest niezbędny do prawidłowego mówienia. Dziecko powinno oddychać nosem, buzia musi być zamknięta. Do artykulacji wykorzystujemy te same narządy co do jedzenia, a więc wargi, język, u noworodka dziąsła, a potem zęby, podniebienie. Jakakolwiek nieprawidłowość anatomiczna tych części ciała będzie miała negatywny wpływ na prawidłowe odżywianie, a jednocześnie prawidłowe mówienie. Skrajnymi przypadkami są rozszczepy podniebienia, warg lub porażenia mięśni. Mogą się też zdarzyć minimalne uszkodzenia, których żaden lekarz nie zauważy, ale w konsekwencji spowodują one zaburzenia mowy.
Należy więc obserwować jak dziecko je - czy żuje , czy połyka całe ka-wałki; czy ma buzię zamkniętą, czy jedzenie jest wypychane do przodu; czy ściąga pokarm z łyżeczki wargami- co jest prawidłowe, czy zębami; czy się ślini. Niemowlę powinno ssać pierś, jest to naturalny i najwłaściwszy sposób karmienia ponieważ ćwiczy ono w ten sposób swoje wargi, język, żuchwę. Karmienie piersią warunkuje prawidłowe etapy rozwoju funkcji pokarmowych i artykulacyjnych. Ssać pierś powinno do 1 r.ż., raczej nie dłużej. Przyswajanie pokarmu przez smoczek nie przygotowuje języka do artykulacji. Język leży płasko, nie pracuje, nie ćwiczy też żuchwa, mleko spływa samo. Dziecko nie powinno również zbyt długo ssać pustego smoczka, niedopuszczalne jest ssanie palca.
W 8 m.ż. dziecka pojawia się odruch żucia, dzieci mają już najczęściej pierwsze zęby i ten odruch należy rozwijać, podając dziecku jakiś stały pokarm, który może żuć, ćwicząc jednocześnie wargi, żuchwę, język.
Szczególną uwagę należy zwrócić na oddychanie. Powinno się ono odbywać nosem. Wtedy bowiem rozwijają się przestrzenie kostne twarzy, rośnie szczęka, żuchwa, zatoki. Jeżeli dziecko oddycha nieprawidłowo, czyli ustami, w konsekwencji częściej choruje, pojawia się przerośnięcie 3 migdałka często wady zgryzu lub niedosłuch, a co za tym idzie wady wymowy. Należy więc zapobiegać przeziębieniom, leczyć katar, czyścić nos, zawiązywać czapeczkę pod brodą, żeby buzia była zamknięta, podczas snu głowa powinna leżeć na małej poduszeczce.
U niemowląt pierwsze artykulacje nazywamy głużeniem, pojawiają się one po okresie krzyku, czyli ok1-2 m.ż. Jest to ważny etap, również ćwiczący narządy artykulacyjne. Należy wówczas rozmawiać z dzieckiem, podtrzymywać dialog - "agu, gy, ky " itd.
Ok. 6 m.ż. pojawia się gaworzenie. Ten okres jest najważniejszy w przygotowaniu do mówienia. Dzieci, które mało gaworzą, później zaczynają mówić. W okresie gaworzenia, ok. 8 m.ż. włącza się analizator słuchowy. Dziecko zaczyna bawić się sylabami, powtarza je - "ba ba , ma ma ". W tym okresie rozmowa z dzieckiem jest niezbędna. Mówimy do niego, naśladujemy jego wypowiedzi, a także bawimy się z nim narządami artykulacyjnymi - parskanie, wysuwanie języka, mlaskanie itd.
Ok. 1 r.ż. dzieci zaczynają używać słów, tzn. mówią i rozumieją ich znaczenie, kojarzą nazwę z konkretem - "mama, baba, tata".
Słownictwo dziecka powinno się systematycznie powiększać. I tu znowu ogromna rola opiekunów. Bawimy się w "kosi kosi" "jaka duża" "jakie kłopoty", zabawy paluszkowe typu " Idzie kominiarz.... "
Można używać słów uproszczonych typu: "am, bu, be", wyrazów dźwiękonaśladowczych - "hau hau, brum brum", ale unikać spieszczania, zniekształcania słów typu: /lovelek, kśiśu/.
Ok. 18 m.ż. dziecko powinno rozumieć proste polecenie. Ok. 2 r.ż. pojawiają się pierwsze zdania typu: "Mama daj. Mama chodź".
Wypowiedzi dziecka w tym wieku powinny być zrozumiałe dla otoczenia aczkolwiek może ono zamieniać głoski, spieszczać np.

/ śafa / = szafa
/ safa / = szafa
/ lovel / = rower itd.

3 r.ż to zakończenie mielinizacji mózgu. Mózg dojrzewa i jeżeli nie jest uszkodzony, jeżeli wszystkie funkcje: pokarmowe,oddechowe, słuchowe są dobrze rozwinięte to dziecko 3-letnie powinno wszystkie głoski wymawiać prawidłowo. W tym okresie bardzo ważna jest pionizacja języka. Dziecko przechodzi na dorosły sposób połykania - z unoszeniem języka ku podniebieniu. Jeżeli to nie nastąpi możemy mieć do czynienia z seplenieniem, rotacyzmem, lambdacyzmem.
Oczywiście od tej normy mogą być pewne odstępstwa. Niektóre dzieci dojrzewają wolniej, są nadpobudliwe co się wiąże z brakiem koncentracji, czasem zdarzają się dzieci "leniwe do mówienia". Te dzieci mogą dłużej nie wymawiać prawidłowo najtrudniejszych głosek tzn. ś ź ć? r i zamienić je odpowiednio na: s z c ? lub ś ź ć ? oraz l.
Jeżeli natomiast dzieci zniekształcają te głoski, tzn. wymawiają je międzyzębowo, bocznie lub zamieniają je na inne głoski np.

s na f b na p
o na a v na b/d
k na t itd.

wówczas niezbędna jest pomoc logopedy.
Ważne jest, żeby głoski pojawiały się w odpowiednim czasie i kolejności:
samogłoski
spółgłoski wargowe - p b m
spółgłoski wargowo-zębowe - f v
spółgłoski przedniojęzykowo-zębowe - t d n
spółgłoska płynna - l
spółgłoski miękkie - ś ź ć ?
spółgłoski tylne - k g x
spółgłoski syczące - s z c ?
spółgłoski szumiące - ś ź ć ?
spółgłoska drgająca - r

Jeżeli głoska, tzw. "łatwa" /pkt1-6/ nie pojawi się w odpowiednim czasie, to potem bardzo trudno ją wywołać, trudno zmienić utrwalone mechanizmy mowy.
Nie należy ulegać opiniom osób, które opowiadają, że ich dzieci nie mówiły, a teraz mówią prawidłowo bez pomocy logopedy. To mogło się zdarzyć, ale nie znaczy, że tak samo będzie z wszystkimi dziećmi. Każde, jak wiadomo, rozwija się indywidualnie i różni się od swoich rówieśników.
Pamiętajmy o tym, że dziecko, które nie mówi ma utrudniony kontakt z otoczeniem - z dorosłymi i rówieśnikami. Może ono wówczas różnie reagować. Niektóre dzieci stają się agresywne, inne milkną, unikają kontaktów.
Dziecko, które długo mówiło nieprawidłowo może też mieć niepowodzenia szkolne np. trudności w pisaniu i czytaniu, a co za tym idzie kłopoty z różnymi przedmiotami. To często prowadzi do urazów psychicznych, kompleksów. Poza tym są pewne zawody, w których prawidłowy sposób mówienia jest niezbędny - aktor, nauczyciel, dziennikarz, ksiądz. Jeżeli nie zadbamy o rozwój mowy dziecka, droga do tych zawodów może być zamknięta.
Pamiętajmy więc o uważnym obserwowaniu rozwoju swojego dziecka. Jeżeli cokolwiek, co dotyczy mowy, nas zaniepokoi, jak najszybciej skonsultujmy problem z logopedą. Powinno to nastąpić najpóźniej do 4 r.ż. dziecka.

Bibliografia:

Bronisch F.W., Badanie odruchów, PZWL, Warszawa 1971
Gałkowski T., Pierwszych sześć lat życia - rozwój i wychowanie, PZWL, Warszawa 1977
Minczakiewicz E., Mowa. Rozwój - zaburzenia - terapia, Kraków 1997
Nurzyńska - Jakuszka J., Wpływ niemowlęcego połykania na powstanie wad wymowy, "Szkoła Specjalna" 1991, nr 4-5
Rocławski B.,(red.), Opieka logopedyczna od poczęcia, Gdańsk1993
Stecko E., Zaburzenia mowy u dzieci, Warszawa 1994
Zaleski T., Opóźniony rozwój mowy, Warszawa 1992

Opracowała: mgr Kamila Przykucka